به گزارش خبرنگار گروه فرهنگی پایگاه خبری تحلیلی «ایلام بیدار»، روز بزرگداشت شیخ مفید در تقویم فرهنگی کشور تنها یادآوری یک شخصیت تاریخی نیست؛ یادآوری یک «سنت علمی» است. سنتی که در آن عقل، استدلال، نقد، مناظره و شجاعت علمی، جایگاه والایی داشت. مفید در دورانی زیست که جامعه دچار دوگانه‌های سخت بود: حاکمیت سیاسی مخالف، افکار عمومی متأثر از روایت‌های نادرست، اختلافات مذهبی، و جامعه‌ای نیازمند روشنگری. او در چنین زمانه‌ای توانست با اتکا به اندیشه و آرامش علمی، مسیر تازه‌ای برای فهم دین و سامان‌دهی فکری شیعیان باز کند؛ مسیری که امروز نیز برای جامعه ایرانی پیام‌ها و درس‌های تازه‌ای دارد.
این گزارش، روایت تازه‌ای از «جایگاه شیخ مفید» ارائه می‌کند؛ اما نه فقط به‌عنوان یک چهره تاریخی. تلاش شده است تهدیدها و نیازهای فکری دوران او با دغدغه‌های امروز جامعه مقایسه شود.
روایت آغازین؛ از کوچه‌های بغداد تا دغدغه‌های امروز ایلامی‌ها
اصغر کاکایی کارشناس مسائل فرهنگی در گفتگو با خبرنگار «ایلام بیدار» گفت: شیخ مفید برای ما مثل یک معلم همیشه حاضر است. هر وقت فضای فکری جامعه دچار شبهه و آشوب می‌شود، سراغ آثار او می‌رویم تا ببینیم چطور با آرامش علمی پاسخ داده است.
وی توضیح داد که چند ماه پیش، در یکی از گروه‌های دانشجویی، بحث تندی درباره مسائل اعتقادی شکل‌گرفته بود و او برای آرام‌کردن فضا، بخشی از مناظره‌های شیخ مفید را نقل کرده است.
کاکایی در ادامه گفت: وقتی بچه‌ها دیدند شیخ مفید در مناظره‌ها چقدر منطقی، آرام و دقیق است، لحنشان عوض شد. انگار مفید هنوز هم به درد همین زمانه می‌خورد.
در طول تاریخ اسلام، شخصیت‌های بزرگی در حوزه فقه، کلام و حدیث زیسته‌اند. اما شیخ مفید جایگاه متفاوتی دارد. وی توانست سه ویژگی مهم را در کنار هم گرد آورد: احاطه علمی گسترده در فقه، تفسیر، حدیث، اصول و کلام، قدرت مناظره و استدلال در برابر مخالفان فکری، توانایی مدیریت بحران فکری و اجتماعی میان شیعیان.
وی در زمانه‌ای زندگی کرد که حکومت عباسی، افکار عمومی و حتی برخی جریان‌های مذهبی نسبت به شیعیان دیدگاه منفی داشتند. هرگونه سخن غیرمستند یا لغزش علمی می‌توانست زمینهٔ محدودیت، فشار یا سرکوب را فراهم کند.
بااین‌حال، شیخ مفید با استفاده از منطق و برهان، نه‌تنها جایگاه فکری شیعه را تثبیت کرد، بلکه نوعی فرهنگ گفت‌وگو ایجاد نمود که یکی از رازهای ماندگاری اوست.
این همان نکته‌ای است که امروز نیز جامعه ایران، به‌ویژه در حوزه فرهنگی و سیاسی، به آن نیاز دارد. جامعه‌ای که با انباشت اطلاعات، رشد شبهات، گسترش شبکه‌های اجتماعی و افزایش تنوع دیدگاه‌ها روبه‌رو است، بیش از هر چیز به یک مدل گفت‌وگوی آرام و عقلانی نیاز دارد؛ مدل شیخ مفید.
چرا شیخ مفید «معلم مناظره» است؟
برای بررسی دقیق‌تر این موضوع، به سراغ حجت‌الاسلام علیرضا مرادی، پژوهشگر ایلامی حوزه کلام رفتیم. وی سال‌ها در حوزه مناظرات کلامی کار کرده و بخشی از پژوهش دکترای خود را به تحلیل روش استدلالی شیخ مفید اختصاص داده است.
اولین جمله وی در گفتگو نشان می‌دهد که مفید در نگاه او فقط یک شخصیت تاریخی نیست: شیخ مفید اگر امروز زنده بود، احتمالاً فضای رسانه‌ای از او دعوت می‌کرد تا در برنامه‌های مناظره حضور پیدا کند؛ چون روش گفت‌وگوی او برای عصر اطلاعات طراحی شده است.
مرادی سپس با آرامش شروع به تحلیل می‌کند: شیخ مفید سه اصل طلایی داشت: اول، شنیدن دقیق حرف طرف مقابل بدون تحریف، دوم، استفاده از برهان و استدلال به‌جای جدل و سوم، پرهیز از تحقیر و حمله شخصی.
وی گفت: بسیاری از مناظره‌هایی که امروز در فضای رسانه‌ای کشور انجام می‌شود، برعکس این اصول است: گاهی طرفین بدون شنیدن حرف یکدیگر، وارد جدل می‌شوند. گاهی عجله در نتیجه‌گیری یا تند شدن لحن باعث می‌شود اصل بحث گم شود. اما شیخ مفید همیشه اول حرف طرف مقابل را بازسازی می‌کرد، سپس نقد می‌کرد.
مرادی گفت: روش برای جامعه ایران ضروری است؛ زیرا حجم شبهات و سرعت انتشار آن‌ها افزایش‌یافته است، اگر نهادهای فرهنگی و رسانه‌ای می‌خواهند اعتماد مردم را تقویت کنند، باید از مدل کار مفید الگو بگیرند: آرامش، منطق، دقت و گفت‌وگوی علمی.
شیخ مفید چگونه به مرکزیت شیعه رسید؟
زندگی شیخ مفید در بغداد، یکی از طلایی‌ترین دوره‌های تمدنی و یکی از سخت‌ترین دوره‌های سیاسی برای شیعیان بود. او در سال ۳۳۶ هجری قمری به دنیا آمد و در فضای علمی بغداد رشد کرد. آن دوران، بغداد مرکز اندیشه‌های کلامی و فلسفی بود و مذاهب گوناگون در آن فعالیت می‌کردند. حضور شیخ مفید در چنین فضایی، او را به یکی از چهره‌های اصلی تولید فکر در اسلام تبدیل کرد.
مفید در چنین شرایطی نقش «سنگرساز علمی» را ایفا کرد؛ یعنی دیوار دفاعی شیعه را از حوزه احساسات جدا کرد و به استدلال و روش علمی پیوند زد. آثار او مانند «المقنعه»، «الإفصاح»، «الإرشاد» و «تصحیح الاعتقادات» امروز نیز از منابع اصلی مطالعات شیعی هستند.
شیخ مفید و مسئله عقلانیت دینی در روزگار ما
در ادامه گزارش زهرا سلیمانی استاد دانشگاه ایلام و استاد رشته تاریخ اسلام در گفتگو با خبرنگار ما گفت: امروز جامعه جوان ایرانی سؤال محور شده است. نسل جدید نمی‌پذیرد که پاسخ‌ها صرفاً احساسی باشد. او استدلال می‌خواهد. به همین دلیل، اندیشه مفید اهمیت دوچندان پیدا می‌کند.
سلیمانی توضیح داد: یکی از ویژگی‌های مهم مفید، ترکیب عقل و نقل است؛ او نه عقل‌گرای افراطی بود و نه محدث صرف. یک مدل تلفیقی داشت که باعث شد مورد پذیرش نخبگان قرار گیرد. درواقع او دین را از حالت تک‌بعدی خارج کرد.
وی برای توضیح این مسئله به یک مثال اشاره می‌کند: در موضوع امام‌شناسی، مفید هم از حدیث استفاده می‌کند و هم از برهان عقلی. این همان چیزی است که امروز، برای پاسخ به شبهات و گفت‌وگو با نسل جوان لازم است.
شیخ مفید و فرهنگ گفتگو؛ نیاز ضروری جامعه امروز
یکی از نکات پرتکرار با کارشناسان این بود که گفتگو در عصر مفید و عصر ما، دو نیاز مشابه است.
امروز کشور در حوزه فرهنگی با چند مسئله روبه‌روست: افزایش سرعت گردش اطلاعات، رشد شبهات دینی و تاریخی، سوءبرداشت‌های رسانه‌ای، فاصله فکری میان نسل‌ها، افزایش حساسیت‌های اجتماعی؛ این موارد باعث می‌شود جامعه نیازمند یک الگوی ارتباطی مطمئن باشد. مفید دقیقاً چنین الگویی ارائه کرد.
وی در مناظراتش: مخاطب را تحقیر نمی‌کرد، از حملات شخصی پرهیز می‌کرد، به‌هیچ‌عنوان از خشونت کلامی استفاده نمی‌کرد، حرف طرف مقابل را دقیق بازگو می‌کرد و اختلاف‌ها را «مسئله علمی» می‌دید؛ این رفتارها امروز می‌تواند الگویی برای رسانه‌ها، نهادهای فرهنگی، مراکز دینی و حتی سیاست‌مداران باشد.
شیخ مفید و ضرورت بازگشت به زبان ساده
در ایلام با سمانه رستمی، فعال فرهنگی گفتگو کردیم. وی معتقد است بزرگ‌ترین اثر مفید، «ساده‌سازی دین» است؛ وی مفاهیم پیچیده را بدون اینکه از عمق آن‌ها کم کند، ساده بیان می‌کرد. این ویژگی برای ارتباط با مردم ضروری است.
رستمی گفت: اگر نهادهای بخواهند شیخ مفید را الگو بگیرند، باید زبان خود را مردمی کنند. مفاهیم باید دقیق، ساده و قابل‌فهم بیان شوند.
چرا شیخ مفید در میان مردم محبوب بود؟
اگرچه شیخ مفید شخصیت علمی بزرگی بود، اما در میان مردم نیز جایگاهی محبوب داشت. دلیل آن چند چیز بود:
دسترسی‌پذیری
مفید در محله‌ای زندگی می‌کرد که مردم به او دسترسی داشتند.
توجه به نیازهای واقعی جامعه
وی فقط مسائل نظری نمی‌گفت؛ به مشکلات اجتماعی پاسخ می‌داد.
اخلاق علمی و فروتنی
رفتار آرام و متین او باعث جذب مردم می‌شد.
قدرت ایجاد امید
در شرایط سخت، شیخ مفید از ایمان عقلانی سخن می‌گفت و دل‌ها را آرام می‌کرد.
اگر جامعه علمی، حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها و نهادهای فرهنگی بتوانند بخشی از روش شیخ مفید را در برنامه‌های خود جاری کنند، بسیاری از چالش‌های فکری و فرهنگی کشور قابل‌مدیریت خواهد شد.
شیخ مفید، نه‌فلک یک عالم گذشته، بلکه مربی امروز ماست؛ مربی آرامش فکری، گفتگو و عقلانیت.
انتهای خبر/ر