به گزارش خبرنگار گروه سیاسی پایگاه خبری تحلیلی «ایلام بیدار»، ۴ آبان برای تاریخ معاصر ایران، تنها یک تاریخ ساده نیست؛ روزی است که صدای اعتراض علیه نظام سلطه جهانی رساتر از همیشه طنین انداخت. شبی که امام خمینی (ره) در مدرسه فیضیه قم مقابل چشمان روحانیون و مردم ایستاد و قانونی را افشا کرد که می‌توانست استقلال ایران را به سطحی پایین‌تر از یک مستعمره تنزل دهد.
کاپیتولاسیون یا همان حق قضاوت کنسولی، یک امتیاز حقوقی بود که اتباع آمریکا را از شمول قوانین ایران خارج می‌کرد. در ظاهر ساده، اما در عمل، به معنای قراردادن ملت ایران در سطحی پایین‌تر از شهروندان خارجی بود. این حق تحقیرکننده، در فضای پرتنش جنگ سرد و نفوذ قدرت‌های غربی در ایران تصویب شد و دولت پهلوی تلاش داشت آن را بی‌سروصدا اجرا کند.
قانونی که عزت ایرانی را نشانه گرفت
کاپیتولاسیون، ریشه‌های تاریخی داشت و نخستین‌بار در زمان قاجار نیز تجربه شده بود، اما بازگشت آن در دهه ۴۰ خورشیدی معنایی فراتر یافت؛ نشان‌دهنده عمق وابستگی سیاسی پهلوی به آمریکا و فشارهای پشت پرده‌ای که قرار بود ایران را در برابر قدرت‌های خارجی بی‌دفاع کند.
این قانون در مجلس شورای ملی تصویب شد، با رأی بالایی که بی‌توجهی سیاست‌مداران وقت به استقلال کشور را عیان می‌کرد. واکنش رسانه‌های رسمی نیز سکوت بود؛ سکوتی که بعدتر هزینه‌های سنگینی برای اعتبار دولت ایجاد کرد.
این قانون ایران را مستعمره کرد
برای بررسی ابعاد تاریخی موضوع، به سراغ حجت‌الاسلام عمران احمدی، امام‌جمعه موقت شهرستان چرداول رفتیم؛ وی ابعاد دینی و سیاسی اعتراض امام را چنین تحلیل می‌کند: این قانون هیچ توجیه شرعی و اخلاقی نداشت. وقتی امام خمینی (ره) در سخنرانی تاریخی خود فرمودند که اگر یک خدمتکار آمریکایی شاه را زیر بگیرد، دادگاه‌های ما حق رسیدگی ندارند، این قانون ایران را عملاً در جایگاه یک ملت دست‌دوم قرار داد.
به گفته وی، اعتراض امام نه صرفاً یک واکنش سیاسی، بلکه دفاع از عزت دینی و انسانی ملت بود.
واکنش حکومت؛ از سانسور تا تبعید
پس از سخنرانی تاریخی امام، رژیم دست‌به‌کار شد؛ سخنرانی ممنوع شد، گزارش‌های امنیتی منتشر گردید و اندکی بعد، در نیمه شب ۱۳ آبان ۱۳۴۳، ایشان دستگیر و تبعید شدند. تبعیدی که از تهران تا ترکیه و نجف امتداد یافت و نهضت را وارد مرحله‌ای جدید کرد.
در واقع حکومت تصور می‌کرد حذف رهبر اعتراض، منجر به فراموشی خواهد شد؛ اما جریان کاملاً معکوس رخ داد. تبعید امام به‌مثابه رسانه‌ای جهانی عمل کرد و فاصله میان ملت و حاکمیت پهلوی را بیشتر ساخت.
تحلیل دانشگاهی؛ کاپیتولاسیون چگونه بخشی از ملت را بیدار کرد؟
منصور شریفی‌تبار کارشناس تاریخ معاصر، ریشه‌های این اعتراض را چنین تبیین می‌کند: پهلوی دوم پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ احساس کرد برای استمرار حکومت، به حمایت خارجی نیاز دارد. کاپیتولاسیون دقیقاً در همین چارچوب معنا می‌شود. چنین امتیازاتی ابزار کنترل کشور توسط قدرت‌های جهانی بود. سخنرانی امام در ۴ آبان این واقعیت را برملا کرد و جامعه ایران را وارد فاز تازه‌ای از آگاهی ساخت.
به باور وی، جامعه پیش از این رخداد، پراکنده و فاقد تحلیل نسبت به دخالت خارجی بود؛ اما این سخنرانی باعث تجمیع افکار شد.
رسانه‌های سنتی؛ منبر تبدیل به رسانه مقاومت
در عصر پیش از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، رسانه اصلی مردم منبر، هیئت و مجلسی بود که روحانیون برگزار می‌کردند. روایت کاپیتولاسیون از همین مسیر در میان مردم منتشر شد. حتی شنیدن چند جمله از سخنرانی، موجی از خشم و تحقیر را برانگیخت.
اینجا بود که رژیم پهلوی دریافت سخنرانی، به‌ظاهر ساده، می‌تواند سرآغاز یک طوفان باشد.
نگاه حقوق بین‌الملل؛ نقض آشکار حاکمیت ملی
در بخش دیگری از این گزارش، حمید مرادی کارشناس مسائل بین‌الملل در گفتگو با خبرنگار «ایلام بیدار» گفت: کاپیتولاسیون نقض آشکار اصل حاکمیت ملی است. طبق اصول پذیرفته‌شده حقوقی، اتباع خارجی در کشور میزبان مشمول قوانین همان کشور هستند. صدور چنین امتیازی نشان‌دهنده ضعف نظام قضایی و سیاسی بوده است. در دنیای امروز نیز اعطای چنین امتیازاتی نشانه وابستگی ساختاری تلقی می‌شود.
به گفته وی، رد چنین قوانینی، پایه‌گذار دکترین استقلال‌طلبانه جمهوری اسلامی شد.
چرا اعتراض امام ماندگار شد؟
بخش مهمی از ماندگاری این اعتراض، به دلیل ادبیات شفاف و صریح امام بود. جمله معروف ایشان که: «ایران را فروختند و ما را مستعمره کردند» در حافظه تاریخی ملت حک شد. امام در سخنان خود نام کشور آمریکا را آشکارا به زبان آورد؛ اقدامی که برای بسیاری از رهبران مذهبی پیش از او بی‌سابقه بود.
روحانیون محلی در منابر، جوانان را نسبت به واقعیت وابستگی‌ها آگاه می‌کردند. برخی از رزمندگان سال‌های بعد انقلاب، انگیزه اولیه خود را شنیدن همین هشدارها می‌دانند؛ این روایت‌ها بخش کمتر گفته‌شده تاریخ است.
نسل جوان چه درسی می‌گیرد؟
برای یافتن پاسخ به این سؤال، سراغ یک فعال دانشجویی در دانشگاه ایلام رفتیم. او معتقد است: امروز هم برخی کشورها تلاش می‌کنند با ابزار اقتصادی یا رسانه‌ای نوعی کاپیتولاسیون مدرن را اعمال کنند. اعتراض امام در واقع درس مقاومت برابر هر شکل از تحقیر و وابستگی است. مهم‌ترین پیام آن، اعتمادبه‌نفس ملی است.
گرچه امتیازات رسمی قضایی دیگر کمتر اعطا می‌شوند، اما وابستگی‌های نوین شکل گرفته‌اند: وابستگی فناوری، قراردادهای استثماری نفت و گاز، نفوذ رسانه‌ای،
تهاجم فرهنگی
تحلیلگران معتقدند اعتراض امام، در دنیای امروز نیز قابل خوانش است؛ عزت ملی چیزی نیست که قابل معامله باشد.
استقلال، میراث ماندگار آن سخنرانی است
به سراغ حجت‌الاسلام محمدحسن فریادی، امام‌جمعه شهرستان چرداول رفتیم. وی گفت: امروز ایران به برکت همان تفکر استقلال‌خواهانه، دارای قدرت چانه‌زنی در منطقه است. اگر آن اعتراض نبود، شاید امروز استقلال ما معنایی دیگر داشت.
وی یادآور شد: ایستادگی امام مقابل قدرت‌های جهانی، سرمایه معنوی ملت است.
مدرسه فیضیه؛ نقطه آغاز طوفان سیاسی
در آن سخنرانی، امام نه از موضع دیپلماتیک، بلکه از جایگاه یک رهبر دینیِ آگاه سخن گفت. مخاطب او نه مسئولان، بلکه مردم بودند؛ و این نقطه تمایز کلیدی بود. وقتی سخنرانی‌های ایشان تکثیر شد، هیئت‌های مذهبی نقش رسانه مردمی را ایفا کردند.
روایت شاهدان؛ بغضی که به فریاد تبدیل شد
بسیاری از شاگردان امام روایت می‌کنند که هنگام قرائت متن کاپیتولاسیون، صدای بغض ایشان شنیده می‌شد. این لحظه، در شکل‌گیری مفهوم «غیرت ملی» نقش پررنگی داشت. مردمی که پیش از آن تصور می‌کردند وابستگی صرفاً اقتصادی است، فهمیدند کرامت نیز قابل معامله می‌شود.
این سخنرانی نه‌تنها در ایران، بلکه در نجف، لبنان و حتی در مصر بازتاب یافت. بسیاری از رهبران دینی جهان اسلام از آن حمایت کردند. برخی اندیشمندان جنبش عدم تعهد نیز بعدها از امام به‌عنوان یکی از نخستین مخالفان نظم سلطه‌گر غرب یاد کردند.
سال‌های آغاز دهه ۴۰، از نظر اجتماعی دوران بحران بود. فقر، شکاف طبقاتی و وابستگی اقتصادی، ذهن مردم را آماده شنیدن سخنانی علیه استعمار کرده بود. امام تنها صدایی بود که حقیقت را بی‌پرده بیان کرد.
بخش مهمی از تأثیر این اعتراض بر ذهنیت جامعه، فرهنگی بود. امام از واژگانی استفاده کرد که مردم با آن آشنا بودند: عزت، ذلت، غیرت، استقلال. این زبان فرهنگی، سخنرانی را به یک بیانیه ملی تبدیل کرد.
اعتراض امام خمینی (ره) در ۴ آبان ۱۳۴۳ علیه کاپیتولاسیون نه یک رخداد مقطعی، بلکه نقطه آغاز یک گفتمان بود؛ گفتمان عزت ملت ایران.
آن سخنرانی، پایه‌گذار چهار مفهوم شد: استقلال‌طلبی، مقاومت در برابر سلطه، آگاهی جمعی، کرامت ملی؛ بدون آن اعتراض، شاید مسیر انقلاب اسلامی چنین شکل نمی‌گرفت.
امروز نسل جوان باید بداند که کاپیتولاسیون فقط یک قانون نبود؛ نماد سیستماتیکِ تحقیر و وابستگی بود. اعتراض امام، یک فریاد تاریخی در دفاع از انسانیت ایرانی بود.
انتهای خبر/ر